MIZO \AWNG HUMHALH: HNAM INPUMKHAT NAN
China-a Missionary pakhat, Linguist nen ‘Ringlotu’ (unbeliever) chungchanga ‘Ringlomi’ tia thlak (edit) dil chunga Email ka thawn zaw zaw kha, lo thawn malek loh tur a nia leh! Tunah a huang chhungah chuti lam thu bawk ziak tura sawmna ziahsa ka hmuh hian ka insit hle a. A zirlaiten Mizo \awngah harsatna an tawh nasatzia ka mit leh beng ngeia ka hriat tawh avang erawh chuan ‘|hahnem ngaih a na a, min urthlu ngang a ni e’ tih mai loh chu sawi tur ka nei lo. MIL atana Mizo \awng aia Sap \awng thlan vang te pawh a ni mahna. Ka sawi tur hian a dikna leh dik lohna a phehthlak dawn avangin a\ulzia tarlangtu subject \ha tak pawh a ni ve tho alawm tiin ka inhnem a.
Mizo \awng sawizau dawn chuan Mizo a\anga inhnial nghal theih a ni a. Mizo hnam huamchin chu sawi loh, Lusei a\anga chhui phei chuan thupui \helh rawka sawi theih a nih dawn avangin Mizo tih hian Mizo-a inchhal apiang chu kawhtir ila a huamzau ber ang. Duhlian \awng hmang tawh phawt chu kawhtir ila, chumi bakah hnam bila \awng bik nei zo hnahthlak te pawh tun \umah chuan huamtir vek ila. Kan tisual tam lovang chu. Chi leh kuang, hnama insawi dawn chuan ‘Tumah’ hi Mizo kan ni lo vek a. Mahse, a puma lakin Mizo kan ni vek a1 tih hian a huam zauvin a pawmnahawm ber awm e.
Hnam hrang hrang infinkhawm chuan Duhlian \awng chhawm nungin Mizo \awng kan hmang ta a, chumi a nih avang chuan kan \awng a hrang a, kan aw phawi a lo hrang vei nen hriat dan leh hman dan a hrang ta nuaih a nih hi. Khaikhawm turin ziaka vawn dan a inang tawh lova, zirtir dan lah a inang hek lo. Ziaktu hrang hrang ngaihdan a inang lova, an hriatdan kha an kalpui ve tho avangin pawm tlanglawn tur kan nei lo a, zirlai a\anga sipel chawp thlengin kan buai ta! Zirtirtu ten an zirlaite zinga thiam leh expert awm taka an zirtir hian an sikul chhung bakah zawm a hlawh ta si lo a nih hi. An zirlaite lahin ngaihdan hrang chherchhuahna \anfungah an la hmang ta dah a.
Kum 1869-a Mizo \awng ziahna lehkhabu (The Hill Tracts of Chittagong and the Dwellers Therein : With Comparative Vocabulary of the Hill Dialects) hmasa ber a chhuak tawh a. Thumal 186 zet Lt.Col T.H Lewin khan a lo khawn khawm tawh Kum 1893-ah A, Aw, B chu Pu Buanga leh Sap upa ten min siam sak a2 Kum 1898-ah hawrawp 24 kan neih tak chu J leh NG belhin kan la hmang ta zel a nih hi. Theih nise Q leh G belhte hi kan tunlai Technology hmasawnna ngaihtuah chuan a hun tawh a ni. Kum za leh a zatve dawn a liam tawh hnu hian Mizo \awng ziahna tam tak a chhuak tawh a, hnam pumpui huap zova chhuak erawh ala awm lo ni hmiang. (Court \awngah Benglai \awngte kha chu lo hmang hman ila, a felfai nghal ni mai tur! Khirh deuh dawn mahse)
Ka hmuh ve phak chinah pawh a hnuaia lehkhabute hi Mizo \awng chungchanga chhuah tawh niin, tarlan loh tam tak a la awm tho ang a, ngaihdan inang thawkhat mah sela, ziah dan leh hman dan tur inang lo a tam khawp mai. Mizoram zimtea lehkhabu chhuah hlawk lohzia ngaihtuahin sumdawnna ni lo, an \hahnemngaihna leh an tuina a nih vang chauha chhuah a nihzia a hmuh theih a. Kan harsatna sukiang ta duak erawh ka la hmu lo. Chungte chu a Publisher tarlang lo mai ila;
SNLehkhabu hmingZiaktuChhuahnaKum
1Dictionary of the Lushai LanguageJ.H LorrainCulcutta1975
2Lushai English DictionaryJF LaldailovaAizawl?
3|awng un hrihlhfiahnaJames DokhumaAizawl1987
4Mizo |awng GrammarSynod Publication BoardAizawl1992
5Zo Kalsiam (MAL ed.) Lalthangfala SailoAizawl 1997
6Zo\awng hman Dan Dik Rozama Chawngthu Aizawl 2000
7Mizo \awng Chikna Dr Ralluaii Chhangte Aizawl2001
8Zo \awng bulpui leh a hmanna (Ed)Mizoram Publication Board Aizawl2002
9Mizo \awng Puitu Er.V.Rodingliana Lunglei 2004
10Zo\awng formula Rev.ZT Sangkhuma Aizawl 2005
11Mizo |awng Ziah dan MBSE Aizawl2008
Mizo language Committee Book No-1
12Mizo \awng peng hrang hrang B.Lalthangliana, Aizawl2010
Dictionary
13Mizo \awng zirzauna bu tharJames DokhumaAizawl2011
14Mizo \awng chhuina C.Chhuanvawra2012
15Mizo \awng zirzauna Bu Thar (MILLTA, ed.) Laltluangliana Khiangte Aizawl2012
16Zo \awng: H.Laldinmawia & Aizawl 2013
Nihphung, Dinhmun leh Hmathlir Dr Zoramdinthara
17Mizo |awng Dictionary R.K LalhlunaLunglei 2013
18Cinque Folis : Zo\awng Grammar RK LalhlunaLunglei 2014
Mizoram Board of School Education chuan hman a\angin hma a la tawh a, chhiarsen loh a hrinchhuah zat chiah ngaihdan fumfe nei lo a hring chhuak bawk a. Synod-in kum 1986 daih tawh khan lehkhabu chhuahin hma a la tih kan hmu thei a3 NEHU Campus awmlai ata Mizoram University (Mizo) a lo ding a, beiseina sang tak nena kan thlir laiin rampum huapa hmalakna leh hmasawnna hmuh tur erawh a hring tam lo hle a. Baptist Kohhran chuan hmathar la lehin, Kumin January ni 29 khan Mizo |awng Ziak Dan |ha (Orthography) phek 60-a chhah ennawn turin Consultation Meeting chu Pu Buanga leh Sap Upa Hall-ah a nei tawh a. Baptist Kohhran huanga hman dan inang tlang a nih theih nan a ni4 Zahawmna vawnhimna tur tho a ni awm e.
Hetih lai hian mi nawlpui, a mik a mak thlu lo chuan Bible kan lo behchhan ve rawl nen, khua hi a var lo tak zet a ni. Hma la an tam a, mahni bilte tea hma la an awm laiin, mahni ngaihdan nena chherchawp nei lah kan tam narawh e. Kan Sorkar (Art & Culture Department lam lahin mizo thuam inbel lamah \an kan la la nasat em avangin mahni \awng ziah dan thiam fumfe lova ziak thei kan tam ta. Fumfe lo han tingawt dawn ila ka tehna avanga fumfe lo tingam chauh ka ni lawi si.
|awng a dazat nasat poh leh zahawmna a bo a, \awng thar a pianga kan lerh zo ta a nih hi. Sengkhawmtu awm lovin mipui uar apiang chu kan senglut ta a. Chanchinbu mite sulhnu hi nitina kan chhiar tam pawl tak a ni a, thukhatvua-in an kal thei bik lo a, an tum ber pawh a ni si lo. Kohhran \awngkam chauh hi \awngkam zahawm a lo nih tak avangin hmasawn chu a har a ni. Pulpit tlang lah hi mizo \awng hmansual nasat pawl tak a nih avangin khawnge \awng humhimna tur hmun chu ni ta ang? Bible lo chu behchhan tur avang ta khawp mai ti raw? Social Media chak ta lutuk te, mipui zawng zawngin ngaihdan kan phochhuahna hmanraw lar ber chu ziak a nih avangin \awng dik, uluk peih pawh kan vang ta khawp mai.
Tunge dar awrhtir ang tiin ka ngaihtuah fo a. Bible hi chhut thar tawh miah loh rawt mai tur emaw ni! Chu lah hmasawn tur chuan hnung back-na a ni. Mizoram Board of School Education hmalak tawhna en hian a hlawhtling thawkhata, mahse MBSE a\anga zirchhuak lo chu tlem te zinga tlem te chauh an nih avangin a huapkimin a \ha tawk lo pawh a ni mahna; kan la hetih tlat hi. Kan ram University a\anga zirchhuakte hi a chang chuan ka dem \hin. A chhan chu College zirlaite leh mipui zingah hmahruai hna hi an la thawk tawk lo ka ti fo mai, hlawh an hmu a nih pawhin a \ha a, hlawhbaka ram leh hnam humhalhna kawnga hmalak hi a \ul tawh asin le. Kohhran bila hmalakna hian kohhran huangchhungah chuan hmasawnna chi khat chu a thlen ngei mai a. Kohhran dang tana zawm tur hmalak a har chu a nih hi. Mizoram Kohhran lian ber ber pahnih Synod leh Baptist hian inkawpin hma la ta se kan sawtpui khawp ang a, chu erawh inkwp chu a harsa khawp in ka ring.
YMA, ram leh hnam humhalh kuma puang dur dur \hin te hian hnam laimu \awng humhalh kawngah hian hma kan la tawh em ka hre lo a, kei pawhin ka hriat loh chuan hre lo hi an tam ve dawn riauvin ka hre \hin. A nih leh Mizo hnam zia, Culture boral tur veng tur chuan kan \awng humhalh hi pawi i ti lo em ni? Mizo Language Committee hmalakna te, Language Authority hmalakna hian min huapzo i ti em? A boral lohna tur leh khaikkhawmtu ber tura ngaih Art & Culture Department hian hma a la tawkin kan hria em? Kohhran (denomination) zawng zawng, MBSE expert aiawh, Mizoram University aiawh, Mizo Language Committee leh heti lama tuimi rawnkhawmin hma la se chuan a sap eng lo zaih mai tur hi a nia.
Synod-in Mizo \awng Grammar Cell a din tirh a\anga ‘Mizo |awng Grammar’ a chhuah thleng (1992) khan vawi 32 zet an inhmuhkhawm thei a5 Kan sorkar chak tak hian hma a la ve thei ang. Baptist Kohhran lam pawhin hman ata tawh ke an pen reng a. Kohhran leh Zirna chu a inrual reng avangin sawi hnawm theih a ni ngawt lo. MBSE lam pawhin hmasawn duhin hma an la mek zel a, an la la zel bawk ang, mi mal \hahnem ngai ten an la mek zel bawk a. A kaida hi kan inman lo tlang mai mai a ni. Huapzo taka hma laa khaikhawmtu awm se la, mipui (Pawl leh Kohhran hrang hrang) pawm theiha kaihhruaina kimchang a chhuah phawt chuan tehfungah hman turin sorkarin thu chhuah mai sela, sum te pawh seng ve ang hmiang. Rampum, hnampum huapa hmalak a nih phawt chuan a dik a dawk thlu lovin kan hmang nghal thei ang a, hmang nghal lo chu an dik lo tihna a ni mai dawn a ni. Dik lo deuh pawh nise tehfungah kan hman nghal chuan a dik a ni mai. Albert Einstein-a theory of relativity ang maia Hun leh Hmun inlaichinna teh tur chuan a tehna hmun sawifiah thiam a pawimawh tluk zetin, a chet danMizo \awng hmasawn tur chuan tehfung a pawimawh a ni. A tehna chu lo insawnin che deuh \hin pawh nise, chu tehna ngaia kan teh reng dawn a nih chuan a fiah hrim hrim ang.
Mizo \awng ziah dan (MBSE-2008) hi ka ngainat ber leh ka tehfung ber a ni a, chu lah chu anmahni berin thu an zuk fo a. Mizo mipui zau zawkah an puan darh that tawk loh avangin mipui lahin pawm ta’ng ei an ti hek lo a. Pawm tura hmalak pawh a har a ni. |hahnemngaia hmalak dan tur thiam lo lahin ‘rual u zawng zawng hi thi vek se Mizo \awngah hma kan sawn ang’ ti tawk an lo awm vei nen, awm lo phei se chuan Bengali \awng kan pawl nawk nawk tawh hian ka ring asin. Tunlai thiamna hmanga Mizo \awng hmasawna Computer leh a kaihhnawih, khawvel hriat theih tura phochhuak tur pawhin tehfung \ha a ngai hmasa phawt a. A bak chu Computer thiam, sumdawng rilru nen hian Online Dictionary kimchang emaw, thlukna emaw, ziah dan tur emaw, ziah zawm tur leh zawm loh tur emaw, automatic hints pe zat zat thei turin hma an la nghal em em ang tih ka ring tlat a ni.
|awngkam thar leh tihdan thar hi lo piang ta fo a. Heng hi mizo \awnga chhiar tel chi nge ni a, a hmangtu azirin an kutah kan dah mai dawn. Zoppen Club ten ‘Mizo \awng thumal thar’ lehkhabu (Booklet) an buatsaih ang te hi kan ring ve mai dawn em ni ta ang? Cambridge te, Oxford Dictionary anga rintlak, \awng chungchanga thumal thar seng lut tur leh chatlak lova chhawmnung zel tur hi awm ve tawh ila ka ti ngawt mai. Behchhan tlak khwpa rintlak hi engtikah emaw chuan kan University mi thiam leh Mizo Department te, an research scholar-te hian hma an lak hun tur tlumtea thlir takin ka thlir reng mai. india danpui huang chhunga \awng hriatpui (Schedule) tura khung tur pawhin kaihhruaina hi kan la mamawh tawlh tawlh dawn a ni.
Chuti a nih loh chuan dik lo baksaka i hmang a nih ngawt loh chuan \awng thiam i ni reng ang a, i hnial peih chhung chu i dik tihna a ni mai. Tu mahin behchhan tur bulfuk va nei bik hek suh. Tun dinhmunah chuan mi nawlpui hi kan chian loh avangin kan Mizo \awng hman dan a chiri a. Duhlian \awng kan tih hmang ni lote entir nan, Mara, Lai, Paihte, Hmar, Ralte leh \awng bo mekten Mizo \awng an ziah leh an \awng hian kan lo nuih ta mai \hin a, a dik pawh hre famkim bik lo chuan. A dik awm ta lo chu duh duh danin kan hmang kikawi kual ta a, \awng hmasawnna a awm thei lo. Chu mai chu a ni lo, \awng khat hmang hi chu kan inpumkhat tlat ang hian Mizo \awng hmangte chu kan inpumkhat tur a nih laiin, \awng inang lo avangin kan intai a, kan inmil hlei thei lo a nih hi. Saw lam, khi lam tih dan etc tiin hmuhsitna rawng a kai ta fo a nih hi le. Tunge hma la dawn ta le? Researcher/Scholar kuta dah ngawt chi em ni?
Thulakna:
1. Lalhmuaka, Zoram thim ata engah., p.10, 1988, Synod Publication Board, Aizawl
2. Ralte, Lalhruaitluanga, Zoram Var\ian., p.207, 2008 (Reprint) Fineprints, Aizawl
3. Ed.Synod Pub. Board, Mizo |awng Grammar., p.v, 1992, Synod Pub. Board, Aizawl
4. BLP. Baptist Pub. Board, Mizo \awng ziak dan \ha., p.1, 2016, Baptist Pub. Board, Serkawn
5. Ed. Synod Pub. Board, Mizo |awng Grammar., p.vi, 1992, Synod Pub. Board, Aizawl